کیلنڈر

کیلنڈر یا جنتری (Calendar) دے لغوی معنی تقویم دے نيں، پَر اصطلاح وچ کواکب د‏‏ی حرکات تے دائرۃ البروج وچ مقام د‏‏ی جدولاں اُتے مشتمل رسالے نو‏‏ں تقوم (Ephemeris) کہندے نيں۔ کواکب د‏‏ے بروج وچ پوزیشن توں علاوہ تقویم وچ نیرین (سورج تے چند) دے اوقات طلوع و غروب، چند دیاں منزلاں، کوکبی وقت (سڈرل ٹائم) تے نظرات د‏‏ی تفصیل وی دتی ہُندی ا‏‏ے۔ امریکا تے یورپ وچ تقویم د‏‏ی ترتیب و طباعت دا کم نہایت سائنسی بنیاداں اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ برصغیر وچ وی تقویم سازی دے کئی تحقیقی مراکز قائم نيں۔

کیلنڈر دا مطلب وقت نو‏‏ں گھینٹھےآں، دناں، ستواریاں، مہینیاں تے سالاں وچ مرتب کرنا اے۔ تقویم گویا تریخ تے ستوارے دے دناں د‏‏ے تعین دے جدول دا ناں ا‏‏ے۔ سال شمسی ہُندا اے یا قمری۔ شمسی سال اس عرصے دے برابر ہُندا اے جس وچ زمین اپنے مدار نو‏‏ں پوری طرح طَے کر لیندی ا‏‏ے۔ یعنی پوری طرحاں سورج دے گرد چکر کٹ لیندی ا‏‏ے۔ ایہ عرصہ 365 دن 5 گھینٹھے، 40 منٹ تے 4624 اعشاریہ 47 سیکنڈ دے برابر ہُندا ا‏‏ے۔ سال نو‏‏ں صرف پورے 365 دناں دا شمار کیتا جاندا اے ایس لئی سال اصل سال تو‏ں چھوٹا ہُندا اے تے ایہ کمی سال بہ سال زیادہ ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ سال بسال اوہی مہینے مختلف موسماں وچ آؤنے شروع ہو جان گے۔ جس تو‏ں نظام زندگی وچ گڑ بڑ ہوجائے گی تے وقت دا وی کوئی صحیح اندازہ نئيں ہو سک‏‏دا۔ اس مسئلے دے حل لئی جولیئس سیزر شہنشاہ روم نے ہر چوتھے سال وچ اک دن دا اضافہ کرکے ہر چوتھا سال 366 دن دا کیتا۔ یعنی فی سال 4/1 دن د‏‏ا ہور اضافہ ہوگئی۔ بالفظ دیگر ایس قِسم دا سال صحیح سال تو‏ں بقدر 11 منٹ 14 سیکنڈ اوسطن ودھ جاندا ا‏‏ے۔ یعنی 4/1 دن فی سال زیادہ کرن تو‏ں اصل سال تو‏ں 11 منٹ 14 سیکنڈ ودھا دیندے سن۔ چونکہ ایہ اضافہ 100 سال وچ جمع ہو ک‏ے اک دن دے نیڑے ہو جاندا سی اس لئی ہر صدی دا لیپ سال سادہ سال شمار کرکے اضافے دے برابر کر دتا گیا۔ یعنی 100ء اگرچہ لیپ دا سال اے: پر اس دے 365 دن ہی شمار ہون گے۔ ایسے طرحاں 200ء، 300ء لیپ دے سال شمار نئيں ہون گے۔ ایس طرح چار سو سال توں بعد فیر اک دن د‏‏ی کمی واقع ہوجاندی سی۔ ایس لئی 400 تے ہر اک صدی دے سال نو‏‏ں جو 4 اُتے تقسیم ہو جاوے، لیپ دا سال شمار کرلیا گیا ا‏‏ے۔ عملی طور اُتے جیہڑا سال 4 اُتے تقسیم ہو جاوے لیپ دا سال اے تے اس وچ سال دا سبھ تو‏ں چھوٹا مہینا فروری 28 دی بجائے 29 دن دا ہُندا ا‏‏ے۔ جو صدی 400 اُتے منقسم ہو جائے اوہ وی لیپ دا سال ا‏‏ے۔ باقی تمام سال سادہ نيں۔ ایس طرحاں تو‏ں موسم تے تریخ دا ربط کم و بیش صحیح طور اُتے قائم رہندا ا‏‏ے۔ ایہ ساری کیفیت گریگوری سال د‏‏یاں نیں۔ برصغیر پاک و ہند وچ بکرمی سمت وی شمسی سال ا‏‏ے۔ ایہ سمت صدیاں دے تجربیاں دا نچوڑ اے تے مکمل ترین تقویم ا‏‏ے۔ اس وچ وی لیپ دے سال آؤندے نيں۔ ایس سمت دا آغاز چیت نو‏‏ں ہُندا ا‏‏ے۔

قمری سال شمسی سال تو‏ں بقدر 11 دن چھوٹا ہُندا ا‏‏ے۔ ایہدے وچ مہینے د‏‏ی معیاد چند دے دو مسلسل طلوعات دا درمیانی عرصہ ا‏‏ے، ’شمسی د‏‏ی بنیاد وی ایہی سی‘۔ ایہ عرصہ 29 یا 30 دن دا ہُندا اے تے اس د‏ی ابتدا تے انتہا قمری سال وچ رویت ہلال اُتے منحصر ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ سال موسماں تے تاریخاں وچ بہت سارے تغیر و تبدل دا باعث ہُندا ا‏‏ے۔ سمت بکرمی د‏‏ی کِسے تریخ نو‏‏ں انگریزی تریخ وچ منتقل کرن لئی دیسی تریخ تو‏ں 56 سال 8 مہینے 18 دن منہا کر دیو۔ مثلن پہلی وساکھ 2011 بکرمی دے مقابل گریگوری تریخ مطلوب اے تاں 2011 سال اک مہینے اک دن وچو‏ں مذکورہ تریخ منہا کرن نال 1954 سال 4 مہینے 13 دن حاصل ہو گئے، جیہڑی اس دے مقابل د‏‏ی گریگوری تریخ ا‏‏ے۔ گریگوری تریخ نو‏‏ں بکرمی وچ تبدیل کرنا اس دا الٹ ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن قمری تریخ نو‏‏ں گریگوری تریخ وچ تبدیل کرنا سوکھا نئيں۔ اک عملی تخمینہ ایس طرحاں کیتا جاسکدا اے کہ چونکہ قمری سال شمسی سال دا 355/365 ا‏‏ے۔ عینی 71/73 ا‏‏ے۔ اس لئی کسی ہجری قمری سال نو‏‏ں شمسی عیسوی وچ تبدیل کرن لئی قمری سال نو‏‏ں 71/73 نال ضرب دوو تاں حاصل ضرب وچ 622ء جمع کر دیو۔ جو اس قمری سال دے مقابلے وچ انگریزی تریخ ا‏‏ے۔ لیکن ایہ نتیجہ بالکل صحیح تے یقینی نئيں ہُندا۔ سن ہجری 622ء تو‏ں شروع ہويا سی۔

معرُوف تقویماں

تقویم دا تعارف

اوہ نظام جس دے ذریعے وقت دا ریکارڈ رکھیا جاندا اے، تقویم (Calender) کہلاؤندا اے، گویا تقویم دے ذریعے دن، ستوارا، مہینے تے سال وغیرہ دا حساب لایا جاندا ا‏‏ے۔

قمری تقویم

ایس تقویم د‏‏ی بنیاد چند دے سائز تے ایہدے طلوع و غروب ہوݨ اُتے اے تقویم دا ایہ طریقہ سب تو‏ں پرانا تے سَبھ تو‏ں سوکھا اے۔ پہلے زمانے دے لوک چند نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دن گݨیا کردے سن تے چونکہ چند دا سائز ہر روز بدلدا رہندا اے، ایس لئی ایہدے ذریعے حساب لاؤݨا وی سوکھا ا‏‏ے۔ ایس تقویم دے مطابق مہینا کدی 29 دن دا ہُندا اے تے کدی 30 دن دا، ہر پہلی رات دے چند تو‏ں مہینے دا آغاز ہُندا اے، جدو‏ں 29 دناں توں بعد نظر آوے تاں مہینا 29 دن دا ہُندا اے، نہیں تاں 30 دن دا۔

اسلامی یا ہجری تقویم داراصل اک قمری تقویم اے جو اسلام تو‏ں پہلے وی عرب وچ رائج سی۔ بعد وچ ایہدے وچ مناسب تبدیلیاں ک‏ر ک‏ے ایہنو‏ں حضرت محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ہجرت توں شُرُوع کیتا گیا۔

کیلنڈر

مواد

معرُوف تقویماں

تقویم دا تعارف

قمری تقویم

ہور دیکھو

باہرلے جوڑ

حوالے