Wikipedia

Angstrom

Ångstrom bat metro baten hamar mila milioiren bat da. Å letra erabili ohi da[1] eta atomoen tamainen kalkulorako erabili ohi da.

Angstrom
Neurtzen dulongitudea
SI sistemarako konbertsioa0 m
Unitate estandarretan1.000.000.000 nå
Honen izena daramaAnders Jonas Ångström
IkurraÅ eta Å

Izen hori Anders Jonas Ångström (1814-1874) suediar fisikariaren ohorez jarri zitzaion[2].

Metroaren hamarmilamilioirenaren baliokide den neurri-unitatea da: 0,000 000 000 1 metro. Zentimetro batean ehun milioi angstrom sartzen dira.

1 Å = 1 × 10-10 m = 0,1 nm

Angstroma natura zientzietan eta teknologian erabiltzen da maiz atomoen, molekulak, egitura biologiko mikroskopikoak eta lotura kimikoen luzerak, atomoen kokapena kristaletan[3][4], erradiazio elektromagnetikoaren uhin-luzera eta zirkuitu integratuko piezen dimentsioak adierazteko. Fosforo, sufre eta kloroaren erradio atomikoak (kobalenteak) angstrom batekoak dira, gutxi gorabehera; hidrogenoarenak, berriz, 0,5 angstrom-ekoak. Argi ikusgaiak 4000 eta 7000 Å bitarteko uhin-luzerak ditu.

XIX. mendearen amaieran, espektroskopistek metro bateko 10-10 unitatea hartu zuten elementu kimikoen espektro-lerro bereizgarrien (emisio-espektroaren osagai monokromatikoen) uhin-luzerak adierazteko. Hala ere, berehala konturatu ziren garai hartako metroaren definizioa, tramankulu material batean oinarritua, ez zela behar bezain zehatza beren lanerako. Beraz, 1907 inguruan, beren luzera-unitatea definitu zuten, eta «ångström» izena eman zioten espektro-lerro espezifiko baten uhin-luzeran oinarrituta. 1960an, metroa modu berean birdefinitu zenean, angstrom-a 10-10 metro izan zen berriro.

Metroaren potentzia dezimalaren frakzioa bada ere, angstrom-a ez zen inoiz SI-aren unitate sistemaren parte izan[5][6], eta nanometroak edo pikometroak ordezkatu du gero eta gehiago. 2019ra arte, Pisu eta Neurrien Nazioarteko Bulegoak (BIPM) eta Estatu Batuetako Estandarren eta Teknologiaren Institutu Nazionalak (NIST) unitate bateragarritzat hartzen zuten[7],​ baina ez da aipatzen Nazioarteko Sistemaren dokumentu ofizialaren bederatzigarren edizioan, BIPMren liburuxka (2019)[5] edo haren NISTen bertsioan[6].

BIPMren liburuxkaren zortzigarren edizioak (2006) eta NISTen 811 gidak (2008)[7] ångström grafia erabiltzen zuten, letra suediarrekin; hala ere, forma hori ez da oso ohikoa euskarazko testuetan. AEBko hiztegi ezagun batzuek angstrom grafia bakarrik jasotzen dute, å eta ö gabe.

Hala ere, onartutako ikurra «Å» da, unitatea nola idazten den kontuan hartu gabe[8][9].​​ Hala ere, «A» sarritan testuinguru ez hain formaletan edo ingurune tipografiko mugatuetan erabiltzen da.

Historia

aldatu
 
Anders Jonas Ångströmen erretratua.

1868an, Anders Jonas Ångström fisikari suediarrak eguzki-argiaren espektroaren koadro bat sortu zuen, zeinean erradiazio elektromagnetikoaren uhin-luzerak adierazten baitzituen espektro elektromagnetikoan, milimetro baten hamar milioiren baten multiploetan (mm-aren 10−7)[10][11].​​ Ångström-en eguzki-espektroaren uhin-luzeren grafikoa eta taula asko erabili ziren eguzki-fisikako komunitatean, eta unitatea hartu, eta bere omenez izendatu zuen. Ondoren, espektroskopia astronomikoaren eta espektroskopia atomikoaren eremuetara zabaldu zen, eta, gero, eskala atomikoko egiturez arduratzen diren beste zientzia batzuetara.

Nahiz eta 10-10 metroei zegokiona izatea nahi, definizio hori ez zen behar bezain zehatza espektroskopia lanetarako. 1960ra arte, metroa definitzen zen platino-iridiozko aleazio-barra batean dagoen bi marren arteko distantzia, zeina Parisko Pisu eta Neurrien Nazioarteko Bulegoan (BIPM) kontserbatzen den kontu handiz kontrolatutako ingurune batean. Material estandar horrekiko konfiantzak hasierako errore bat eragin zuen taulatutako uhin-luzeretan, 6000ko zati batekoa gutxi gorabehera. Ångströmek, erabiltzen zuen patroi-barra Parisko patroi batekin erkatzeko ardura hartu zuen, baina Henri Tresca metrologoak jakinarazi zuen hain okerra zela ezen Ångströmen zuzendutako emaitzek zuzendu gabekoek baino akats gehiago zituztela[12].

1892 eta 1895 artean, Albert A. Michelson-ek eta Jean-René Benoît-ek, BIPMn bereziki garatutako ekipo batekin lanean, nazioarteko metro patroiaren luzera 1553163. zela zehaztu zuten. Elektrikoki kitzikatutako kadmio-lurrunaren igorpen-espektroaren lerro gorriaren uhin-luzera halako bost[13].​ 1907an, eguzki Ikerketen Lankidetzarako Nazioarteko Batasunak (geroago, Nazioarteko Batasun Astronomiko bihurtu zena) nazioarteko angstroma definitu zuen linea horren uhin-luzeraren 1/6438.4696 gisa (aire lehorrean, 15 °C-ra (hidrogeno-eskala) eta 760 mmHg-ko presioarekin grabitate-azelerazioaren balioa 9.8067 m/s2 izanik)[14].

Definizio hori Pisu eta Neurrien zazpigarren Konferentzia Orokorrean (CGPM) onartu zen 1927an, baina metroaren definizio materialak 1960ra arte iraun zuen[15].​ 1927tik 1960ra, angstroma espektroskopian erabiltzeko luzera sekundarioko unitatea izaten jarraitu zuen, metrotik bereizita definitua. 1960an, metroa bera birdefinitu zen termino espektroskopikoetan, eta, horri esker, angstrom-a, zehazki, 0,1 nanometro gisa birdefinitu zen.

Oraindik fisikan eta kimikan asko erabiltzen bada ere, angstroma ez da Nazioarteko Unitate Sistemaren (SI) alderdi formala. SIko unitaterik hurbilena nanometroa da (10−9 m). Pisu eta Neurrien Nazioarteko Batzordeak ofizialki ez zuen aholkatu, eta ez du aipatu ere egiten arau ofizialaren bederatzigarren edizioan (2019). Era berean, angstroma ez dago barne merkatuan erabil daitezkeen Europar Batasuneko neurketa unitateen katalogoan[16].

Ángstrom izartxoa

aldatu

Metroa termino espektroskopikoetan birdefinitu ondoren, angstroma 0,1 nanometro gisa birdefinitu zen formalki. Hala ere, denbora batez pentsatu zen zuzenean termino espektroskopikoetan definitutako tamaina konparagarriko unitate bereizi bat behar zela. 1965ean, J.A. Bearden-ek angstrom izartxoa (ikurra: Å*) honela definitu zuen: 0,202901 aldiz   linearen uhin-luzera[17][18].​​ Unitate laguntzaile horrek metro berriaren bertsioaren milioiko bost parteko zehaztasuna izan nahi zuen. Hamar urteren buruan, unitatea ez nahiko (milioiko hamabost parte inguruko zehaztapenekin) eta zaharkitu gisa kontsideratua izan zen zehaztasun handiagoko neurketa-ekipoei esker[19].

Ikurra

aldatu
 
Unicode kodea. Hirugarren aukera jada ez da erabiliko.

Angstromaren ikurra Å da, alfabeto suediarrari dagokiona eta Anders Jonas Ångström fisikari suediarraren abizenaren hasierako letra (1814-1874).

Bateragarritasun-arrazoiengatik, Unicodek U+212B Å ANGSTROM SIGN ikur formala hartzen du barne (HTML erakundea Å, Å, o Å), zaharkitua dagoena[20].

«Angstrom» zeinua honela normalizatzen da: U+00C5 Å LATIN CAPITAL LETTER A WITH RING ABOVE (HTML erakundea Å, Å, o Å)[21] Unicode partzuergoak azken hori erabiltzea gomendatzen du[20]

Konposizio tipografiko digitalaren aurretik, angstroma (edo angstrom unitatea), batzuetan, «U. A.» gisa idazten zen. Erabilera hori nabarmena da Bragg-ek izotzaren egiturari buruz idatzitako artikuluan[22],​ zeinak «c» eta «a» ardatzen sare-konstanteak, hurrenez hurren, 4,52 U. A. eta 7,34 U. A. ematen dituen.

Anbiguotasunez, halaber, adieraz dezake: «a. u.» luzeraren unitate atomikoa, Bohrren erradioa (0,53 Å ingurukoa), askoz handiagoa den UAra (unitate astronomikoa) zeina Lurraren eta Eguzkiaren arteko batez besteko distantzia den (150 milioi kilometro ingurukoa)[23][24][25].​​

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Laburtzapenen hiztegia. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 31 or..
  2. ↑ (Ingelesez) Kramer, Herbert J. (2019). Observation of the Earth and Its Environment: Survey of Missions and Sensors. Springer Berlin Heidelberg, 1392 or. ISBN 9783642562945..
  3. ↑ Arturas Vailionis (2015): "Geometría de los cristales" Diapositivas de la conferencia MatSci162_172, Geometría; Universidad de Stanford. archivado en 2015-03-19
  4. ↑ ICSD. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2014-07-30) (kontsulta data: 2015-01-30).
  5. ↑ a b Bureau international des poids et measures (2019): Le système international d'unités, folleto completo, 9ª edición.
  6. ↑ a b NIST (2019): Special Publication 330: The International System of Units (SI) 2019 Edition.
  7. ↑ a b Ambler Thompson y Barry N. Taylor (2009): "B.8 Factores para las unidades listadas alfabéticamente". Guía del SI del NIST, Institutos Nacionales de Normas y Tecnología. Consultado el 2019-03-02
  8. ↑ Entry "angstrom" in the Oxford online dictionary. Retrieved on 2019-03-02 from https://en.oxforddictionaries.com/definition/angstrom artxibatua 2019 ko martxoaren 6an Wayback Machinen..
  9. ↑ Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language. Portland House, 1989
  10. ↑ (Frantsesez) Ångström, A.J.. (1868). Recherches sur le spectre solaire. Upsala, Suecia: W. Schultz. La edición de 1869 (impresa por Ferdinand Dümmler en Berlín) contiene bocetos del espectro solar.
  11. ↑ Una breve historia (incompleta) de la luz y los espectros. ChemTeam.
  12. ↑ Brand, John C. D.. (1995). Lines of Light: Sources of Dispersive Spectroscopy, 1800-1930. CRC Press, 47 or. ISBN 9782884491631..
  13. ↑ (Frantsesez) Michelson, Albert A.; Benoît, Jean-René, tr.. (1895). «Détermination expérimentale de la valeur du mètre en longueurs d'ondes lumineuses» Travaux et Mémoires du Bureau International des Poids et Mesures 11: 1-85.. Traducido de la pag p. 85,: "... la conclusión final de este trabajo es que la unidad fundamental del sistema métrico queda representada por los siguientes números de longitud de onda de tres emisiones de cadmio, en aire a 15 °C y presión de 760 mm: Emisión roja … 1 m = 1553163,5λR ... It follows that the wavelengths of these emissions, always at 15 °C and at 760 mm, are (averages of three determinations): λR = 0,64384722μ" (donde [1 μ = 10-6 m ]"
  14. ↑ Benoît, Jean-René; Fabry, Charles; y Pérot, Alfred; " Nouvelle Détermination du mètre en longueurs d'ondes lumineuses " ["Una nueva determinación del metro en términos de la longitud de onda de la luz"], Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'Académie des sciences, vol. 144, 21 de mayo de 1907, p. 1082-1086
  15. ↑ (Frantsesez) Comptes rendus de la 7me réunion de la Conférence générale des poids et mesures. Paris, 85-88 or. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2018-11-18).
  16. ↑ El Consejo de las Comunidades Europeas. (2009-05-27). Directiva 80/181/CEE del Consejo, de 20 de diciembre de 1979, relativa a la aproximación de las legislaciones de los Estados miembros sobre la unidad de medida y por la que se deroga la Directiva 71/354/CEE. (kontsulta data: 2011-09-23).
  17. ↑ J. A. Bearden. Selection of the W Kα₁ as the X-Ray Wavelength Standard. Physical Review 2nd series, volumen 137, nº 2B, páginas 455B - B461 (1965).
  18. ↑ Valor de los datos: Estrella de Angstrom. 2022-02-06.
  19. ↑ Curtis, I.; Morgan, I.; Hart, M.; Milne, A.D.. (1971ko abuztua). «A New Determination of Avogadro's Number» in Langenberg, D. N. Proceedings of the International Congress on Precision Measurement and Fundamental Constants. 343 National Bureau of Standards, 285 or..
  20. ↑ a b The Unicode Standard 14], Capítulo 22.2 Letterlike Symbols, p. 839
  21. ↑ The Unicode Consortium (2008): El Estándar Unicode, Versión 5.0 Capítulo "Symbols". ISBN 978-0-321-48091-0
  22. ↑ Bragg, William H.. (1921). «La estructura cristalina del hielo» Proceedings of the Physical Society of London 34 (1): 98.  doi:10.1088/1478-7814/34/1/322. Bibcode: 1921PPSL...34...98B..
  23. ↑ Sobre la redefinición de la unidad astronómica de longitud. Beijing, China 2012-08-31 Resolución B2 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2013-08-16) (kontsulta data: 2024-06-12)
    Aipua: «... recomienda ... 5. que se utilice el símbolo único "au" para la unidad astronómica.»    .
  24. ↑ «Monthly Notices of the Royal Astronomical Society: Instructions for Authors» Oxford Journals jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2012-10-22) (kontsulta data: 2015-03-20)
    Aipua: «Las unidades de longitud/distancia son Å, nm, μm, mm, cm, m, km, au, año luz, pc.»    .
  25. ↑ «Manuscript Preparation: AJ & ApJ Author Instructions» Sociedad Americana de Astronomía jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2016-02-21) (kontsulta data: 2016-10-29)
    Aipua: «Utilizar abreviaturas estándar para ... unidades naturales (por ejemplo, au, pc, cm).»    .

Kanpo estekak

aldatu


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Angstrom&oldid=10486897"(e)tik eskuratuta